De viering van Epifanie in Amersfoort

In de zomer van 2022 heb ik een manuscript voltooid waarin de geboorteplek van Maria Magdalena centraal staat. Die plek is in de buurt van Axum dat in het noorden van Ethiopië in de provincie Tigray ligt. Het is de heilige stad van de Ethiopisch-orthodoxe kerk die tot de oriëntaals-orthodoxe kerken hoort die zich in 451 van de overige christelijke kerken hebben afgesplitst. In een oriëntaals-orthodoxe kerk gelooft men dat Christus één goddelijke natuur heeft. Tijdens het Concilie van Chalcedon aanvaardden de andere kerken de leer van de twee naturen die stelt dat Christus zowel een menselijke als een goddelijke natuur heeft. Ik neig denk ik zelf naar die twee naturen. Want ik ben in religieus opzicht opgevoed door de dieptepsycholoog Carl Gustav Jung die het over de menswording van God had. Naar zijn idee diende het goddelijke menselijk te worden en dat is enkel mogelijk als het goddelijke niet bij voorbaat al menselijk is.

Ik heb het verhaal van de geboorte en doop van Maria Magdalena enkel opgespoord omdat ik Irene Vollenhoven ken die in het voorjaar van 2011 onder begeleiding van een gids samen met haar zoon Merlijn naar een berg is gewandeld die in het Engels Serpent Mount heet. In die omgeving spelen de verhalen rond de koningin van Sheba zich af. Vier jaar later is zij met het medium Judith Moore en met Monique Willemsen, een gemeenschappelijke vriendin, naar Ethiopië teruggekeerd. Dit keer hadden ze de beschikking over een 4-wheel drive en vertrokken zij vanuit Axum in de richting van de Serpent Mount. Maar daar kwamen zij nooit aan. Bij het riviertje met heilig water voelde Judith de aanwezigheid van Maria Magdalena. Die bevestigde dat zij hier op de derde dag na haar geboorte gedoopt was.

Misschien wordt dit verhaal ooit door schriftelijke bronnen bevestigd. Wat mij heeft overtuigd is dat de plek van geboorte en doop een relatie heeft tot de Ark van het Verbond. Zelf denken de drie vrouwen dat de Ark in de Simiënbergen ten zuiden van Axum is verborgen en ervoor verantwoordelijk is dat er op twee verschillende locaties genezend water uit de bergen komt. De Ethiopisch-orthodoxe kerk houdt eraan vast dat de Ark van het Verbond in de stad zelf te vinden is. In Axum bevindt zich de Maryam Tsyon kathedraal die in opdracht van keizer Haile Selassie is gebouwd en aan de Heilige Maria van Sion is gewijd. Dichtbij is een kapel waar de Ark van het Verbond zou worden bewaard. De Ark wordt bewaakt door een wachter die zich niet mag verwijderen van de plek met de kapel en voor zijn leven is aangesteld. Ook krijgt niemand toestemming om met eigen ogen de Ark te aanschouwen.

In de vroege ochtend van 19 januari komt het Ethiopische christendom in Amersfoort tevoorschijn met drie replica’s van de Ark van het Verbond. Foto: Tijmen Berens.

In de vorige eeuw heeft Graham Hancock vanaf 1983 verwoede pogingen ondernomen om de Ark in Ethiopië op te sporen. Dat beschrijft hij in Het teken, het zegel en de wachters. Daarbij ging hij er vanuit dat het om een kist zou gaan met de twee Tafelen der Wet waarop Mozes de Tien Geboden had ontvangen. Dit lijkt mij een simplificatie. Want de reden waarom niemand de Ark mag aanschouwen is dat daarin de tegenwoordigheid van God aanwezig is. Om deze reden neem ik aan dat er in een kapel en in een kerk of kathedraal enkel een replica van de Ark gevonden kan worden. Zo’n replica heet in Ethiopië een Tabot.

Er is één feest waarbij zo’n Tabot met kostbare doeken omwikkeld uit diverse kerken tevoorschijn wordt gehaald en in een processie door de steden wordt gevoerd waar het christendom dominant is. Dit feest heet Timkat en houdt de viering van Epifanie in. Dat is een woord dat in het Nederlands weinig bekend is en naar een godsverschijning of onverwachte openbaring verwijst. In het Engels is ‘epiphany’ algemeen bekend. Het dertiende nummer op het album ‘foxtrot’ van Taylor Swift heet ‘epiphany’ en is expres op de dertiende plaats gezet vanwege de gunstige betekenis die de zangeres aan het getal dertien toekent.

De Timkat viering vindt ieder jaar rond 19 januari plaats, omdat de orthodoxe kerken de Juliaanse tijdrekening hanteren. Wij vieren hier in het Westen Driekoningen op 6 januari op de dertiende dag na de Kerstnacht. Driekoningen vormt in orthodoxe kerken een onderdeel van Epifanie. Het andere belangrijke onderdeel is de viering van de doop van Jezus in de Jordaan. In het evangelie naar Lucas wordt deze doop als volgt beschreven: ‘Heel het volk liet zich dopen, en toen ook Jezus was gedoopt en hij aan het bidden was, werd de hemel geopend en daalde de heilige Geest in de gedaante van een duif op hem neer, en er klonk een stem uit de hemel: “Jij bent mijn geliefde Zoon, in jou vind ik vreugde.”’

Twee jaar lang kon Timkat niet in Axum gevierd worden vanwege de burgeroorlog die in en om Tigray was uitgebroken. Uit een rapport van Amnesty International volgt dat Eritrese troepen op 28 en 29 november 2020 een ware slachting onder de burgers van Axum hebben aangericht. Volgens recente berichten uit Axum zijn daarbij 3000 mensen om het leven gekomen. Mensen die bescherming hadden gezocht in de kathedraal van de Heilige Maria van Sion werden naar buiten gedreven en vermoord. Ook de gids die Irene had begeleid naar de Serpent Mount kwam om het leven. Ephrem Brhane die in maart 2015 als gids voor de drie vrouwen had gefunctioneerd wist met zijn gezin uit te wijken naar Mek’ele, de hoofdstad van Tigray.

Toen hij terugkeerde, was het niet veilig voor mannen om zich op straat te vertonen. Hij genoot bescherming van de VN en wist langs deze weg in juni 2021 telefonisch contact op te nemen met Judith Moore. Besloten werd om een project op te zetten voor weesjongens en alleenstaande oude vrouwen. Het ging daarbij erom om weesjongens uit handen te houden van Eritrese soldaten die plannen koesterden om kindsoldaten op te leiden. Ephrem slaagde erin een tehuis te huren dat hij Dove of Light doopte. Er kwam vanuit de VS sponsoring op gang. Toen die sponsoring stokte, besloot ik een poging te ondernemen vanuit Nederland meer interesse voor Axum te genereren.

De foto in Trouw die mijn aandacht trok. Er is veel water in Amersfoort, maar niet geschikt voor een doop. Foto: Tijmen Berens.

Zonder dat ik daarom gevraagd had stuurde Irene mijn mobiele nummer naar Ephrem toe. Meteen begon mijn iPhone pingelende geluiden te maken. Het bleek 19 januari te zijn en Ephrem stuurde mij foto’s toe van een processie. Ik begreep dat het eindelijk dankzij de wapenstilstand weer mogelijk was om Epifanie te vieren. Maar ik vroeg mij wel af wat ik met al die foto’s zou kunnen doen. De volgende dag sloeg ik het ochtendblad Trouw open en zag ik tot mijn stomme verbazing dat hetzelfde Timkat feest in Amersfoort was gevierd door Ethiopische en Eritrese christenen die geheel in stijl en geheel vergelijkbaar met de beelden in Axum de replica’s van de Ark door de straten van Amersfoort voerden. Het ging om de Ethiopisch-orthodoxe kerken uit Amersfoort, Amstelveen en Eindhoven.

Dat was het verhaal dat ik nodig had om mijn manuscript te kunnen voltooien. Ik nam contact op met Tijmen Berens die in Amersfoort de foto had gemaakt die in Trouw stond afgebeeld. In de digitale versie stonden nog meer foto’s van hem die bijzonder van kwaliteit waren. Hij gaf mij toestemming een aantal foto’s op mijn website te plaatsen zodat ik daarmee de interesse voor Ethiopië zou kunnen vergroten. Dat is onder meer nodig om een betere sponsoring van het Dove of Light project op gang te brengen. Er zijn veel Eritrese en Ethiopische vluchtelingen in Nederland en het wordt tijd dat we hen niet alleen kennen van Ethiopisch-Eritrese restaurants. Dat vonden zij zelf blijkbaar ook.

Ik vind het bijzonder dat in een samenleving die geseculariseerd en gepolariseerd is een feest als Timkat in het openbaar is gevierd. Dat was buiten Ethiopië nog niet eerder voorgekomen. Bovendien vind ik het intrigerend dat christelijke kerken zich om de Ark van het Verbond bekommeren. Maar het gaat dan ook om migrantenkerken uit Ethiopië. In een Engelse vertaling van de Kebra Nagast (de glorie der koningen) uit de dertiende eeuw kan ik nagaan dat Menelik, een zoon van koning Salomo en de koningin van Sheba, de Ark uit Jeruzalem heeft meegenomen en naar Ethiopië heeft gebracht. Hij werd begeleid door vele leden van de twaalf stammen van Israël. Blijkbaar heeft die joodse inbreng in Ethiopië eeuwenlang doorgewerkt.

Omdat koning van Salomo op grond van zijn afkomst de Leeuw van Juda was, mocht Menelik zich eveneens de Leeuw van Juda noemen. In de oude vlag van Ethiopië stond de Leeuw van Juda afgebeeld en keizer Haile Selassie heeft zich laten kronen als de 225^e heerser van Ethiopië uit het Huis van Juda. Hij kwam in 1974 ten val, doordat een marxistische groepering de macht naar zich toetrok. De ring van Salomo die hij had gedragen belandde door toedoen van zijn zoon Asfa Wossen aan de hand van Bob Marley. In ieder geval staat hij met zo’n ring afgebeeld op het album Legend. Zonder de muziek van Bob Marley and the Wailers zouden we geen aanstekelijke muziek hebben waarin Ethiopië als het beloofde land wordt gepresenteerd. De drie kleuren rood, geel en groen die wij met Bob Marley associëren zijn de traditionele kleuren van Ethiopië.

Nachtelijke gebeden in Axum. Foto: Ephrem Brhane.

Om meer te weten te komen over Timkat raadpleeg ik het boekje Te gast in Ethiopië waarin Piet Hermans beschrijft hoe hij het Timkat festival in de stad Gondar heeft ondergaan. Dankzij zijn observaties kan ik gemakkelijk de beelden volgen die Ephrem Brhane en Tijmen Berens mij gestuurd hebben. Het Timkat festival begint al een dag eerder met gezang, dans en muziek met priesters onder kleurrijke parasols. Een van hen draagt in Gondar een met een satijnen doek afgedekte Tabot. Hermans besluit deze processie niet te volgen. Hij probeert tijdig in slaap te vallen, harde reggae muziek op straat verhindert dat. Als die muziek is opgehouden hoort hij in de verte gezang en het massaal opzeggen van gebeden. Er is ’s nachts rond de Tabot een gebedsdienst en daarvan heeft Ephrem mij in het geval van Axum een foto gestuurd.

Mij treft hierin de massaliteit van de gebedsdienst. De leden van de Ethiopisch-orthodoxe kerk dragen witte kleding en branden kaarsen. In de vroege ochtend komt de processie van Epifanie weer op gang. In Axum dragen de voornaamste priesters van de verschillende kerken ieder een Tabot op hun hoofd. Er wordt op hoorns geblazen en er wordt gedanst op het ritme van machtige trommels. De bestemming in Gondar is het openluchtbad van koning Fasilides, in Axum dient het bad van de koningin van Sheba als plek om de doop in de Jordaan te vieren. In Amersfoort is op het plein voor de Heilige Kruiskerk een groot blauw plastic opvouwzwembad neergezet.

Bepaalde priesters hebben prachtig bewerkte gouden kruizen bij zich die gebruikt worden om het water te zegenen en genezende kracht te geven voordat het over de aanwezigen heen wordt gegooid. Vermoedelijk is het in Ethiopië in januari een stuk warmer dan hier. Want in Gondar springen jonge mannen het water in om de priesters te dopen door hen met beide handen nat te spatten. Uit Trouw begrijp ik dat in Amersfoort vier maal het verhaal van de doop in de Jordaan werd gelezen, telkens vanuit een andere windrichting. Daarna pakten de priesters bekers waarmee zij ijskoud water naar de gelovigen slingerden. Al met al was het een uitbundig feest dat naast de doop in de Jordaan de tocht van de Israëlieten door de woestijn herdacht.

De doeken rond de Tabots van dichtbij gezien. Foto: Tijmen Berens.

De Ethiopisch-orthodoxe kerk bestaat al vanaf de vierde eeuw en is nooit vanuit Rome beïnvloed geweest. Bovendien is het christelijk geloof in Ethiopië veel minder intellectueel van aard dan hier in het Westen. Het draait primair om beleving, om dans en muziek, en wordt in Axum gedragen door bijna de hele bevolking. In Axum als de heilige stad van de Ethiopisch-orthodoxe kerk zijn moskeeën simpelweg verboden.

Zelf ken ik Axum van het gelijknamige restaurant in Amsterdam. In Het Labyrint van de Tijd beschrijft Ton van der Kroon hoe Belaynesh, de kokkin van Axum, hem naar Lalibela begeleidt om hem een ervaring van de Ark van het Verbond te laten ondergaan. Lalibela ligt eveneens in Tigray. Volgens de toeristengids zijn er elf rotskerken uitgehakt om het Nieuwe Jeruzalem uit te beelden. Belaynesh voert hem naar een plek in de buurt van de top van de Abuna Jozef, een hoge berg van zo’n 4000 meter hoog. Daar zijn nog twee rotskerken. In de nabijheid van de dertiende rotskerk ervaart Ton de invloed van de Ark. Belaynesh merkt dan op: ‘Dit is de kracht van de Ark. Het is niet de kracht van vuur of wapens of geld, maar de kracht van bewustzijn. Een gedachte is duizendmaal sterker dan alle legers bij elkaar.’

Dit doet mij denken aan een citaat dat ik heb aangetroffen in het boek Ethiopia van fotograaf Arjan van Dijk en tekstschrijver Jos van Beurden. In het hoofdstuk ‘The coming of God’ merkt iemand uit Ethiopië op: ‘Jullie Europeanen hebben alles: geld, vrijheid en democratie. Al deze dingen bestaan hier veel minder. Maar jullie hebben God verloren. Dus wat hebben jullie uiteindelijk?’ Inderdaad hebben we het een en ander verloren. Zo heeft Nietzsche verkondigd dat God dood is. Als wetenschapper maak ik mij echter meer zorgen om wat de natuurkunde op wereldbeschouwelijk gebied heeft aangericht. Ooit kenden we dankzij Plato de anima mundi, de wereldziel, die voor de bezieldheid van de werkelijkheid stond. Toen de wereld onder invloed van abstracte wiskunde in onze ogen ontzield was, hebben we met elkaar een enorme milieucrisis gecreëerd. Onze vrijheid en democratie hebben dat niet weten te voorkomen, omdat er met een ontzielde natuur veel geld was te verdienen.

Foto: Tijmen Berens.

God overleeft het wel om te sterven. Want als Christus kan opstaan uit de dood, kan God dat ook. Maar ik vermoed dat de mensen uit Eritrea en Ethiopië het missen dat er hier geen riviertjes met genezend water zijn of geheimen zoals de Ark van het Verbond. Ze moeten hier de doop in de Jordaan vieren met een blauw plastic opvouwzwembad. Ook lopen er jongeren in de processie mee die een plastic tas van Albert Heijn of een Jumbo-winkel bij zich dragen. Het is en blijft een enorm contrast, Nederland in vergelijking met Ethiopië. Maar hier wonen wel veel nieuwsgierige mensen en er zijn hier geheimen over Ethiopië bekend die in het land zelf mogelijk in de vergetelheid zijn geraakt. Laten we die vrijheid om alles te kunnen onderzoeken koesteren. Dat is onze kracht. En daarbij hoop ik dat mensen met voldoende draagkracht een bijdrage willen leveren aan de nood in Axum die door het brute optreden van de Eritrese troepen is ontstaan.

Tijdens Timkat in Amersfoort waren maar weinig mensen uit Tigray aanwezig, omdat ze niet met mensen uit Eritrea geconfronteerd wilden worden. De wonden zijn nog vers. Veel mensen hier hebben familieleden in Tigray verloren. De wapenstilstand is voor de mensen in Axum dan ook een zegen. Er is nu geen onrust meer op straat en het toerisme kan weer op gang komen. En bij de Heilige Maria van Sion kerk staat een grote boom die nu de vredesboom wordt genoemd. De zetel waarop Haile Selassie in 1930 tot keizer werd gekroond is in tweeën gespleten. Maar de monnik die in de kapel over de Ark van het Verbond waakt, leeft nog. Axum kan beginnen aan een nieuw hoofdstuk uit haar rijke geschiedenis.

Herbert van Erkelens

PS. Wie meer wil weten over het Dove of Light project kan met mij contact opnemen via herbertvanerkelens (at) gmail.com. Dan geef ik het email adres van Irene Vollenhoven door en stuur ik u nadere gegevens om donaties mogelijk te maken.

Ephrem Brhane met een aantal weesjongens van Dove of Light.