Je winkelwagen is momenteel leeg!
De symmetrie van natuurkunde en liefde
Fysici in het onderzoeksinstituut CERN bij Genève zijn al een hele tijd bezig de Large Hadron Collider (LHC) op te starten naar een energieniveau dat zo hoog is dat het geheim van schepping in zicht zou moeten komen. Zij hopen dan te achterhalen waaruit de lijm bestaat die de melkwegstelsels bij elkaar houdt. Op 4 juli 2012 hebben zij de ontdekking van het Higgs-deeltje wereldkundig gemaakt. Dat werd het God-deeltje genoemd. Het veld van het Higgs-deeltje is nodig om te verklaren waarom elementaire deeltjes massa hebben.
Uiteindelijk was de ontdekking ook weer niet zo groot. Het deeltje was al in 1964 door diverse natuurkundigen onder wie Peter Higgs voorspeld. Toch was het een hele prestatie om het experimenteel aan te tonen. Daarom is wetenschapsjournalist Michael Krause fysici en technici verbonden aan CERN gaan interviewen. In CERN: How We Found the Higgs Boson merkt hij ter inleiding op:
‘Donkere materie en donkere energie vormen samen het grootste deel van het heelal, ongeveer 96%. Volgens de huidige stand van de fysica zijn de oorsprong en componenten van beide verschijnselen nog onbekend. Waar de wereld werkelijk van is gemaakt – afgezien misschien van liefde die heel belangrijk is – blijft voor het grootste deel terra incognita (een raadsel). De LHC voert onderzoek uit in het hoogste energiedomein en deze reusachtige complexe machine opent deuren naar een nieuw terrein in de fysica.’
De Large Hadron Collider ligt onder de grond van Zwitserland en Frankrijk.
De fysici van CERN zijn niet te benijden omdat zij zich enorme inspanningen moeten getroosten zonder de zekerheid iets van belang te vinden. Maar in een groter geheel is hun onderzoek bijzonder waardevol. Want de gegevens uit de fysica van elementaire deeltjes zijn van belang om het ontstaan van het heelal te kunnen begrijpen. Stephen Hawking heeft ooit bewezen dat het heelal op grond van de algemene relativiteitstheorie van Einstein uit een singulariteit moet zijn ontstaan, een punt met oneindige energie. Ook zwarte gaten hebben in hun kern zo’n singulariteit, maar daar kunnen we niet kijken omdat licht niet kan ontsnappen aan een zwart gat.
Opmerkelijk is dat die vergelijkingen van Einstein alleen werken door grote hoeveelheden energie en materie aan te nemen die niet met licht wisselwerken. Fysici zijn al dertig jaar tevergeefs op zoek naar sporen van donkere materie in hun experimenten. Gianfranco Bertone, een deeltjesfysicus uit Amsterdam, is in dit verband al begonnen een aan Confucius toegeschreven wijsheid te citeren: ‘Het is moeilijk een zwarte kat in een donkere kamer te zoeken, zeker als er geen kat is.’ Wat ik mij hierbij afvraag is of het onbewuste weet of een bepaalde zoektocht in de natuurkunde vruchteloos is of niet. De ervaring leert dat het onbewuste in staat is fysici zowel naar grote ontdekkingen als naar dwaalwegen te voeren.
In het onbewuste leeft een wens naar heelwording en liefde die in conflict kan raken met de wens om de wereld langs natuurkundige weg te leren kennen of langs technische weg te domineren. Dat overkwam mijzelf toen ik in het eerste jaar van mijn studie van een mummie droomde die onder invloed van liefde weer tot leven kwam. Volgens dieptepsychologe Marie-Louise von Franz stond deze mummie voor de geest der materie die de natuurkundigen in de zeventiende eeuw hadden doodgeslagen door hun aandacht enkel te richten op meetbare verschijnselen. Daar zat ik dus mooi mee opgescheept. Terwijl ik via de natuurkunde het geheim van de kosmos had willen leren kennen, zei het onbewuste in mij: ‘Ga jij maar het mysterie van dood en opstanding bestuderen.’ Een keus had ik niet.
Enigszins tot mijn verbazing heb ik in dit verband opgemerkt dat ik in mijn nieuwsbrieven nog geen aandacht heb besteed aan een danser die in een opera-dans-film die zich bij CERN afspeelt op dezelfde problematiek stuit. Hij is als natuurkundige op zoek naar het kleinste deeltje. Maar de apparatuur om hem heen begint te spoken, hij hoort bij de gigantische, ondergrondse deeltjesversneller hemelse muziek en dan begint een donkere sopraan zich aan hem te openbaren.
Op 13 augustus 2015 was in het Uur van de Wolf dit bijzondere project op het grensvlak van dans, opera, film en wetenschap te zien. In Symmetry van regisseur Ruben van Leer zag ik hoe CERN-wetenschapper Lukas, gespeeld door choreograaf Lukáš Timulak, verwoed op zoek was naar elementaire deeltjes en de theorie van alles. Vervolgens voerde de stem van sopraan Claron McFadden hem naar het moment vóór de Big Bang en op een zoutvlakte in Columbia leerde hij in relatie tot deze vrouw dat het bij de schepping om liefde gaat.
Er was ook een begeleidende documentaire. Hierover werd door de KNAW meegedeeld: ‘In Symmetry Unravelled van Juliette Stevens is te zien hoe de verschillende kunstdisciplines en vooruitstrevende technieken samenwerkten om dit moderne liefdesverhaal te vertellen. De opnames vonden deels plaats in de echte deeltjesversneller in het wetenschappelijk instituut CERN nabij Genève. Vooraanstaande natuurkundigen als Robbert Dijkgraaf en John Ellis laten zien waar voor hen de ambities van kunst en wetenschap elkaar raken: in het voelbaar maken van het onzichtbare, het elementaire, waar de begrippen tijd en ruimte een nieuwe betekenis krijgen.’
Juliette Stevens zei er zelf over: ‘Symmetry Unravelled is niet alleen een ‘making of’ maar onderzoekt ook het grotere verhaal achter de science fiction operafilm SYMMETRY van regisseur Ruben van Leer: een film over muziek, dans en de oorsprong van de kosmos. In de documentaire ga ik op zoek naar de essentie waarin wetenschap en kunst elkaar ontmoeten.’
Lukas staande voor een van de gigantische detectoren in CERN.
Zelf ben ik met een vriendin naar een avond van de KNAW gegaan om te ervaren hoe de deeltjesfysici van het NIKHEF, het onderzoeksinstituut voor kern- en hoge energiefysica, opera en documentaire zouden ondergaan. Een vrouwelijke natuurkundige merkte op dat zij zich niet in de deeltjesfysicus Lukas herkende. Het hangt er ook maar net vanaf welke kant het onbewuste jou op wil sturen. In de documentaire kwam John Ellis aan het woord die 25 jaar eerder in een documentaire van de IKON aandacht voor dromen en het onbewuste maar onzin had gevonden. Ellis verving toen de beroemde theoretisch fysicus John Bell die onverwacht was overleden nadat de IKON hem een paar dromen van theoretisch fysicus Wolfgang Pauli over quantumfysica had toegestuurd.
Ik had in die brief mijn best gedaan om aan Bell uit te leggen dat zijn visie op de natuurkunde op grond van de dromen van Pauli zeker niet de juiste kon zijn. Ik vraag mij wel eens af of Bell nog een aantal jaren samen met zijn vrouw van het leven had kunnen genieten als ik die brief niet had geschreven. Maar het heeft vermoedelijk zo moeten zijn. Bell kreeg onverwacht een hersenbloeding die hij niet overleefde. Dat had Ellis een lesje over het onbewuste kunnen leren. Maar deze man leefde toen nog in zijn eigen wereldje waarin alleen natuurkunde voorkwam en regisseurs zoals Philip Engelen van de IKON maar zonderlingen waren die er niets van begrepen. De Ellis van nu staat open voor kunst en hij laat zich interviewen in een T-shirt met daarop het runenalfabet van de oude Germanen.
Wat dat betreft is het project van Ruben van Leer en Juliette Stevens een enorme stap voorwaarts. Want bij de totstandkoming ervan waren dansers en natuurkundigen twee weken lang echt met elkaar in gesprek geweest. En Robbert Dijkgraaf, directeur van het Institute for Advanced Study in Princeton, vond het een goed idee dat niet alleen natuurkundigen, maar ook kunstenaars zich zouden gaan afvragen wat de diepere betekenis kon zijn van de inspanning die fysici zich bij CERN getroosten om de wereld beter te begrijpen.
Lukas met de sopraan. Scène uit Symmetry.
Zelf lig ik niet wakker van een elementair deeltje meer of minder. Maar ik ben wel geïnteresseerd in ons beeld van de wereld. Maarten Luther vroeg zich af hoe hij een genadige God kon krijgen. En zo vraag ik mij af hoe ik een kosmos kan krijgen die zich om ons bekommert. De meeste natuurwetten lijken zich niet te bekommeren om mensen. Maar biologen hebben uitgezocht dat het leven op aarde gebruik maakt van de meest subtiele wetmatigheden die de quantumfysica biedt. De quantumfysica kan leven niet verklaren, maar zonder quantumfysica zou er geen leven zijn.
Uit de dromen van Pauli heb ik opgemaakt dat je eigenlijk naast de nu bekende natuurkrachten nog een levenskracht zou moeten aannemen. Die levenskracht openbaarde zich in zijn dromen in gestalten die verstand hadden van gebieden van het leven waar de fysica met haar abstracte wiskunde niet kan doordringen. Het was frustrerend om te ervaren dat mijn collega’s in de fysica hiervan niets wilden weten. Daarna heb ik het maar opgegeven en ben ik uiteindelijk weer uitgekomen bij de thematiek van dood en opstanding uit mijn eerste droom. Hoe is het mogelijk dat er mensen die medisch gezien zijn opgegeven toch terugkeren uit de dood? Hoe is het mogelijk dat een man die gekruisigd is twee dagen later zich gezond en wel aan zijn geliefde Maria Magdalena presenteert?
Stel dat ik op die laatste vraag een antwoord vind, heeft het dan zin gehad om mij eerst in relativiteitstheorie en quantumfysica te verdiepen? Soms lig ik wakker van de pelgrimstocht die ik zelf heb gemaakt om datgene wat ongezien en uit ons blikveld is verbannen weer aan het licht te brengen. Het zou best kunnen zijn dat Lukas in de opera-dans-film Symmetry dicht bij de waarheid is gekomen. Als er een levenskracht bestaat die de aarde in een schitterende groenblauwe planeet heeft veranderd, dan staat die levenskracht niet los van liefde. Dan wil die liefde zich aan mensen openbaren, waar ze ook maar zitten. En dan is CERN een geschikte plaats, want daar wordt misschien beslist of het aan mensen gegeven is de energie van de schepping te leren kennen.
Herbert van Erkelens
24 februari 2017
Reacties
Carmen Tjon on 2017-08-27 12:10:01 +0000
Herbert, ik lees nu weer dit artikel van je. En ik wilde je nu laten weten dat ik telkens weer ontroerd raak wanneer ik iets van je lees. Toevallig heb ik ook als toerist mogen rondlopen in de CERN … vele jaren geleden. Ik voelde mij daar ook diep geraakt. Ben dankbaar dat ik dit voorrecht heb gehad om daar binnen een kijkje te hebben mogen nemen. Wens je alle goeds, Carmen
Herbert van Erkelens on 2017-08-27 17:54:26 +0000
Ik heb de operafilm en de documentaire opgenomen, toen dat nog kon. Misschien een reden om eens langs te komen? Er zou dit najaar een middag komen rond ‘Symmetry’, maar die ging niet door. Jammer.