De wederopstanding van de Maya’s

De oorspronkelijke religie van de Maya’s is intiem met de ver­bouwing van maïs verbonden. Volgens de scheppingsmythe van de Maya’s is de mens uit witte en gele maïskolven voortgeko­men. Zijn vlees en bloed werden door de Schepper en Vormge­ver gemaakt uit het deeg van de gele en witte maïs. Uit de krachtige drank van de maïs werden onze spieren gevormd. De mens is van maïs. Tikaweex, ‘gezaaide maïsplant’, is in de taal van de Maya’s het woord voor mens. Het verbouwen van maïs is ook met talrijke rituelen omgeven. Het vormt een gewijde handeling die de mens keer op keer herinnert aan zijn godde­lijke oorsprong.

De Maya’s zijn ook bewaarders van de tijd. Zij hebben van hun voorouders kalendersystemen geërfd die op kleine, maar ook op grote cycli in de kosmos betrekking hebben. De Tzolkin, hun heilige kalender, kent een cyclus van 13 x 20 dagen. Deze 260 dagen komen overeen met de duur van een zwan­gerschap. Verwek­king en geboorte hebben bij de Maya’s een bijzondere beteke­nis. De dag van je verwekking en de dag van je geboorte geven aan in welk teken jouw leven staat.

Naast de heilige kalender kennen de Maya’s een zonnekalender met een cyclus van 18 x 20 oftewel 360 dagen. Een tun is een periode van 360 dagen. En 5200 tun betekent een grote cyclus van 5125 jaar. Vijf van zulke grote cycli geven met elkaar de periode van 26.000 jaar die in Europa als het Plato­nische jaar bekend staat. Het punt aan de hemel waar de zon bij het begin van de lente staat doorloopt in 26.000 jaar de gehele dieren­riem. Volgens de kalenderberekeningen van de Maya’s is op 23 december 2012 een hele cyclus van 26.000 jaar voltooid. We naderen een nieuw begin, het jaar nul van een nieuwe cy­clus.

Don Cirilo of Zwervende Wolf

Regisseur Wiek Lenssen heeft in zijn film The Year Zero (2001) twee priesters van de Maya’s gevolgd tijdens een bijeenkomst van 400 medicijnmannen en -vrouwen uit heel Amerika. Het gaat om Don Cirilo en Don Julian. Don Cirilo is ziener, zijn Indi­aanse naam luidt Zwervende Wolf. Op zijn veertigste kreeg hij een visioen waaruit hij opmaakte dat het zijn taak was om alle Indianenvolkeren op het Amerikaanse continent met elkaar te verenigen. Hij nam het initiatief tot de bijeenkomst in het Amazone-oerwoud in Columbia. In The Year Zero zijn de ritue­len te zien die de Indianen daar uitvoerden voor de genezing van de aarde. Don Cirilo en Don Julian waren vorig jaar op bezoek in Nederland. Voor de première van de film, maar ook om ons te waarschuwen voor de nadering van het jaar nul.

Volgens de kalender van de Maya’s komen de zon en de aarde in december 2012 op één lijn te staan met de sterrengroep de Pleiaden en het hart van de Melkweg. Om dit kritische moment ongeschonden door te komen, is het volgens Don Cirilo en Don Julian van belang om in harmonie met de natuur te komen. Maar dit heeft de westerse samenleving nu juist verleerd. Op onze akkers worden geen heilzame rituelen uitge­voerd. De enige rituele dans die wij kennen is die van de vrije marktecono­mie. Maar deze economie heeft geen weet van eerbied voor de schepping. Daarom lopen we volgens de Maya-priesters gevaar dat de aarde zich met natuur­geweld tegen ons zal keren.

Mario Coolen, medewerker van de Interkerkelijke Ontwikkelings­organisatie Solidaridad, bezocht in Paraguay een bijeenkomst waar Maya-priesters met elkaar over het jaar nul spraken. Zelf heeft Coolen van 1972 tot 1980 als priester in Guatemala gewoond. De Maya’s hebben zijn hart gestolen, zegt hij. Ziet hij enig verband tussen het einde der tijden en de kalen­der­berekeningen van de Maya’s?

Coolen: ‘Het gaat om een bijzondere astronomische gebeurtenis waaraan door de Maya’s een lading, een betekenis wordt gegeven. Je komt in een nieuwe fase terecht. Het is vergelijkbaar met de viering van nieuwjaar. Elk jaar is het nieuwjaar, het is een dag als alle anderen en toch ook weer niet. Want er begint een nieuw jaar en je staat daarbij met je goede voornemens stil. Is het moment bijzonder of maken wij het bijzonder? Die vraag wordt in The Year Zero gesteld bij de winterzonnewende van 2012.

Uit gesprekken met Maya-priesters heb ik begrepen, dat de kennis over de betekenis van dit jaar nul gedeeltelijk ver weg is gezakt. Vandaar dan ook dat ze binnenkort bij elkaar komen om hun ervaringen en verwachtingen met elkaar te delen. Verder is het niet zo dat er bij de Maya-bevolking van Guate­mala geweldige verwachtingen leven ten aanzien van het jaar 2012. De mees­te Maya’s weten helemaal niet dat er astro­nomisch gezien een heel bij­zonder moment in aantocht is.

De priesters worden ‘zij die de dagen tellen en vertrouwd zijn met de bewegingen van de tijd’ genoemd. En zij zijn inderdaad bezeten van de tijd. Ze zijn alsmaar aan het rekenen, ook met het oog op zons- en maansverduisteringen. Maar die beleven zij heel anders dan wij. Een zonsverduiste­ring is voor hen emotioneel geladen. Ze zien dat de zon als het ware opgegeten wordt. Hoewel het moment zijn eigen logi­sche wetmatigheid kent, confronteert het hen toch met de dreiging dat het wel eens afgelopen kan zijn met het licht. Haalt de zon het of haalt hij het niet?’

Dus er gaat wel een zekere dreiging uit van het jaar nul?

‘Jazeker. Maar waar de Maya’s zich erg tegen verzetten is tegen kerken die zeggen dat het einde der tijden is aangebro­ken en dat je je moet bekeren. Dat is volgens hen een vlucht uit de werkelijkheid. Dat moment in december 2012 komt eraan, maar dan is het niet afgelopen met ons. Er begint iets nieuws. Het is als het ware een herkansing. We worden door de kosmi­sche elementen tot de orde geroepen en uitgenodigd om opnieuw te beginnen. Het is een bijzonder moment, maar het hangt af van de mens hoe het zal aflopen.

Dat is het bijzondere spanningsveld in de kosmologie van de Maya’s. Het kosmische geheel wordt gedragen door de wetmatig­heid van diverse cycli. Tegelijkertijd doet het gedrag van mensen ertoe. We zijn niet alleen maar toeschouwers. Dat is ook het mooie wanneer je met priesters praat over de dag waarop je geboren bent. Die dag heeft een betekenis. Die dag heeft jouw licht en jouw bestemming bepaald.

Een geslaagd leven betekent voor de Maya’s dat het je lukt je eigen weg te gaan volgens het teken van de dag waarop je geboren bent. Hoe meer geslaagde levens er zijn, hoe meer de kosmos in evenwicht is. Vandaar dat de priesters proberen de mensen te helpen hun weg te vinden. Die weg vind je soms pas na heel veel jaren, als je onverwacht ziek geworden bent en je je afvraagt wat er aan de hand is. Dan ga je naar de Maya-priester die met jou naar de dag van je geboorte gaat kijken.’

Moet je daarvoor een Maya zijn?

‘Nee. In principe gelden de dagen van de heilige kalender voor iedereen. Ook niet-Maya’s kunnen een Maya-priester consulte­ren. Er zijn in Guatemala ook niet-Maya’s die Maya-priester geworden zijn. Ze zijn ingewijd in het tellen en kennen van de dagen. Of het goede Maya-priesters zijn, blijkt vanzelf. Er geldt no cure, no pay. Een goede Maya-priester zegt de goede dingen, geeft de goede aanwijzingen. Het is de rol van de priester om te bemiddelen tussen de mensen en de goddelijke krachten. Ze zijn een soort wegwijzer om iedereen op het goede spoor te houden. Hoe meer mensen op het goede spoor, hoe beter de kosmos in evenwicht.

Volgens het scheppingsverhaal van de Maya’s is de schepping niet voltooid als er geen wezens zijn die de naam van God kunnen uitspreken. Dan heb je een interactie, dan heb je een groot goddelijk geheel. God heet bij de Maya’s ‘hart van de hemel, hart van de aarde.’ De kosmos is geen anoniem lopend geheel zonder ziel. De kosmos heeft een kloppend hart. En als de mens dat hart niet kan aanspreken, dan krijgt hij zelf hartritmes­toornissen. Dan zijn de signalen niet synchroon op elkaar afgestemd.’

En dat komt overeen met intuïties uit de joods-christelijke traditie?

‘Er liggen parallellen met de mystieke traditie uit het chris­tendom. De karmeliet Jan van ’t Kruis zat niet op het ma­ïsveld van de Maya’s, maar in zijn kloostercel. Maar ook bij hem is spiritualiteit net zo een­voudig als de zon die iedere dag opkomt en het water dat stroomt.

De kracht van de Maya’s is, dat ze door heel de geschiedenis van onderdrukking heen hun geloof en spiritualiteit behouden hebben. Dat is in het geheim voortgezet. Het gesprek met God is voortgezet. Pas bij de Maya’s heb ik geleerd wat bidden is vanuit je hart. Als je bij een Maya-priester in opleiding gaat, dan word je getraind in ervaren en in dromen. Het leven van de Maya’s staat ook vol met dromen. Toen ik een tijd geleden met een Maya-vrouw sprak over het weven van die prach­tige kleden, vroeg ik haar hoe je dat kon leren.

Ze vertelde me dat je eerst de techniek van het weven van je moeder moest leren. Vervolgens ging je naar de kerk, omdat de mooiste stoffen gebruikt worden om de heiligenbeelden te kleden. Daar kun je zien hoe de fraaist geweven kleden eruit zien. Maar de derde leermeester zijn je eigen dromen. In de droom leer je je eigen handtekening bij het weven te zetten, je eigen touch.’

Zijn dromen zo belangrijk voor de Maya’s?

‘Als de zaaitijd eraan komt, dan beginnen de oude mensen uit de ge­meenschap te dromen dat het inderdaad zover is. Ook zonder die dromen zou het zaaitijd zijn. Toch doet de droom ertoe. Dromen vormen een soort hypergevoelige antenne om diepe­re niveaus van werkelijkheid te signaleren en in het bestaan op te nemen.

Om een voorbeeld te geven. De grote angst van de Maya’s be­treft de doden uit de periode van geweld. Ze zijn bang te dromen over de doden die niet zo begraven zijn als het hoort. Daarom zijn ze nu bezig om massagraven te openen om de slacht­offers van de bloedige burgeroorlog in Guatemala in de jaren tachtig opnieuw te kunnen begraven. Ik sprak daarover een vrouw wier zoon was omgekomen. Ze vertelde me dat het massagraf bij het dorp werd geopend en dat er kledij uit de tijd van de moordpartijen zichtbaar was.

Ze wist niet of haar zoon erbij was. Maar ’s nachts droomde ze van haar zoon. Hij had de kleren aan die zij gezien had en hij zei: ‘Moeder, dank je wel. Nu ben ik weer vrij.’ Zij wilde in de droom achter hem aangaan, maar hij was al weg. Dromen zijn vol betekenis. Rigoberta Menchú schrijft daarover in haar laatste boek. Alleen in onze dromen leven wij. Zonder die band met de diepere dimensie van het bestaan voegt ons leven niets toe aan het mysterie van de kosmos.’

Uitzicht bij het meer van Atalan (Guatemala). Foto: Christine Muigg.

Waarom hebben wij hier in West-Europa die band verloren?

‘We zijn vergeten dat spiritualiteit te maken heeft met de eenvoudige dingen uit het leven. Als je kijkt naar wat je eet, naar de kleding die je draagt en naar de manier waarop je je beweegt, dan heb je al een agenda voor spiritualiteit. Als je weet wat je voedsel is, wie ervoor geleden heeft of hoe het is verbouwd, dan heb je al een stap in de goede richting gezet. Dat kan een pijnlijke stap zijn. Want hoe is het mogelijk dat de prijs van een kippenei sinds de jaren dat mijn vader boer was helemaal niet gestegen is? Als je een kip niet recht in de ogen kunt kijken, wat eet je dan?

Ik denk er vaak aan hoe wij door de dieren ter verant­woording zullen worden geroepen. In Guatemala heb ik vreselijk geweld meegemaakt, vrienden en collega’s die op de meest verschrikke­lijke wijze zijn omgebracht. Maar hier in Neder­land vind ik het leed dat dieren wordt aangedaan een van de meest pijnlijke dingen om weet van te hebben. Ganzen worden volgepropt met eten, omdat wij zo nodig hun levers willen eten. Een op de drie kippen komt vanuit de legbatterij met gebroken poten in het slachthuis aan. Daaruit spreekt zo’n gevoelloosheid aan onze kant.

Volgens de Maya’s worden we op het einde beoordeeld door de dieren. Maar ik ben ervan overtuigd dat we dat oordeel nu al over ons uitroepen. Daarom zijn we bij Solidaridad erg bezig met het thema ‘eerlijke handel.’ Fair Trade werkt vanuit de vraagstelling: waar komen de producten vandaan, door wie zijn ze gemaakt en hoe is met mens en milieu omgegaan? In de prijs van het product dient de waardigheid van het menselijk bestaan en van het milieu te zijn uitgedrukt.’

Kan het christendom nog een rol spelen bij het vinden van een nieuw evenwicht?

‘Er is niets mis met de christelijke traditie. Maar pas in een land als Guatemala ontdek je wat het betekent om te leven volgens de verhalen uit die traditie. Met het verhaal van de bevrijding begon Jezus zijn zending. Hij was gekomen om boeien los te maken en bij de mensen de ogen te openen. Uiteindelijk sprong hij in het lijden en voelde zich door God verlaten. Maar zonder die sprong zou er geen Pasen, geen nieuw licht zijn geweest. Je staat in een traditie waarin zonder het geven van leven de nieuwe zon niet opgaat. De laatste woorden van Jezus in de Apocalyps van Johannes luiden: ‘Ik ben de stralen­de morgen­ster.’ Die morgenster kondigt het licht aan.

Volgens de Pop Wuj, het heilige boek van de Maya’s, gaat het ook om die dageraad, om het aanbreken van een nieuwe dag. ‘Laat het licht worden, laat de dageraad aanbreken,’ luidde het gebed van de eerste mensen van maïs, terwijl zij het gelaat naar de hemel keerden. Toen ineens verscheen de morgen­ster die de komst van de zon aan­kondigde. Van ontroering weenden allen. Zij dansten en offerden kostbare wierook die zij als geschenk hadden meegeno­men. En op dat moment brak de dageraad aan voor alle volkeren die toen bestonden en voor de talloze volkeren die nu bestaan.’

Herbert van Erkelens © 2002

Dit artikel verscheen eerder in HN-Magazine.